humor [scherts] {1839, vgl. humore, (h)umoor, humuer [vocht, de vochtmenging in het menselijk lichaam] 1287} < engels humo(u)r < latijn (h)umor [vochtigheid, vocht]; volgens de vroegere wetenschappelijke opvatting bepaalden de vier lichaamsvochten in hun onderlinge verhouding de toestand van de mens. Vandaar de middeleeuwse betekenis ‘temperament, gemoedsgesteldheid’, dan (momenteel) ‘humeur’, en ten slotte, in de 18e eeuw de huidige betekenis, die ontstond in het eng.; de h van humor is ontstaan door volksetymologische associatie met humus; de middelnl. vormen zijn direct aan het lat. ontleend → humeur.

humor znw., gaat terug op ’t synonieme eng. humour; op den vorm heeft lat. humor invloed gehad.

humor

In alle encyclopedieën staan lange, gortdroge artikelen ter verklaring van het begrip ‘humor’, onderverdeeld in paragrafen met titels als: analyse van het object humor, indeling van de humorvarianten, de vermenselijking van humor, psychologische betekenis van de humor (nader onderverdeeld in de catharsistheorie, de superioriteitstheorie en de arousaltheorie). Er zijn ontelbare dikke boeken geschreven met titels als Humor: Begriff, Wesen, Phänomenologie und pädagogische Relevanz, Humor als Autonomie und Christonomie, en natuurlijk boeken over ‘Humor in ...’, ‘Humor bij ...’ en ‘Humor en ...’. Wetenschappers hebben het duidelijk maar moeilijk met humor.

Wij beperken ons hier maar tot het woord en zijn betekenissen. Welnu, van oorsprong is het woord humor Latijn en betekent het ‘vocht, lichaamssap’. Die betekenis hebben de dertiende-eeuwse Middelnederlandse vormen humoor, humore. Tegenwoordig gebruiken alleen medici het woord nog in deze betekenis, maar in de negentiende eeuw was men zich nog bewust van de oorsprong, blijkens het volgende citaat van Hildebrand uit de Camera obscura: ‘Lieve hemel! wij drijven in humor, en niemand heeft adem om te zeggen wat het eigenlijk voor een vocht is.’

In de middeleeuwse medische wetenschap speelden de vier humores of lichaamssappen een belangrijke rol. De middeleeuwse geneesheren geloofden namelijk, in navolging van de Grieken en met name de ‘vader van de geneeskunde’ Hippocrates (rond 400 voor Chr.), dat vier lichaamssappen de gezondheidstoestand en het temperament van de mens bepalen: slijm, bloed, gele gal en zwarte gal. Wanneer het phlegma of slijm overheerst, krijg je een flegmatisch, ofwel een onaandoenlijk en onverstoorbaar karakter, vandaar dat flegma ‘onverstoorbaarheid’ is gaan betekenen. Wanneer het sanguis of bloed overheerst, heb je een sanguinisch oftewel volbloedig, vurig, heethoofdig karakter. Bij cholerische, opvliegende mensen overheerst de cholè of gele gal. Een teveel aan melancholia, zwarte gal, levert ten slotte melancholieke, zwaarmoedige mensen op. Het woord temperamentum betekende in het Latijn ‘juiste hoeveelheid bij het mengen (namelijk van de lichaamssappen), juiste maat, evenwicht’, vandaar ons temperament ‘natuurlijke gemoedsgesteldheid’.

Wanneer de verhouding tussen de vier humores juist is, ben je gezond. Daardoor kreeg Latijn humor ‘vocht, vochtigheid’ de betekenis ‘geestelijke toestand’, en vandaar ‘humeur, stemming’. In die betekenis hebben wij in de zeventiende eeuw (1658) het Franse humeur overgenomen. Humeur is de normale Franse voortzetting van Latijn humor — vergelijk erreur, mineur uit error, minor.

Ook de Engelsen hebben het Franse humeur geleend. Bij hen kreeg het de vorm humour, later ook humor. In het Engels heeft de betekenisverschuiving naar ‘vrolijke stemming, scherts, humor’ plaatsgevonden. Een belangrijke rol hierbij speelde de Engelse dichter en toneelschrijver Ben Jonson (1572-1637). Aan hem de eer, de term humour definitief uit de medische sfeer te hebben gehaald. In zijn toneelstuk Every man out of his humour uit 1599 maakte hij de humours of humeuren, grillen, luimen van zijn hoofdpersonen belachelijk, doordat hij één bepaalde menselijke eigenschap enorm uitvergrootte. Hiermee schiep hij een nieuw toneelgenre, de zogenaamde ‘comedy of humours’. Later ging humour een bepaalde levensinstelling aanduiden: de neiging het vrolijkmakende in een situatie te benadrukken. In het werk van achttiende- en negentiende-eeuwse Engelse schrijvers, zoals Swift, Sterne, Carroll, speelde humor een belangrijke rol. Hun werk had grote invloed op schrijvers elders, en zo verbreidde het woord humo(u)r zich naar andere talen, zoals het Duits, het Frans en, sinds 1839, het Nederlands.

Een speciale vorm van humor is de galgenhumor, die het eerst in het Duits voorkomt, in 1879 — lange na de tijd van de galgen, voegt een Duits etymologisch woordenboek hieraan toe — en daarna in het Engels en Nederlands. Rond de eeuwwisseling geven de lexicografen De Beer en Laurillard, altijd in voor een vrolijke noot, dan ook een Duits voorbeeld ter illustratie van het begrip, waarin het wel erg letterlijk wordt genomen:

Er ist zum Feldbisschof erhöht und gibt den vorbeigehenden Leuten mit den Füszen den Segen, hij is tot veldbisschop bevorderd en geeft den voorbijgaanden lieden met de voeten den zegen. Echte galgenhumor, voor: ‘Hij is opgehangen’.

humor scherts 1839 [Toll.] <Engels

Zoek dit woord op in het WNT, MNW, VMNW, ONW.